«نان تمیجان» از روستای دیوشل تا ثبت ملی
ایسنا/گیلان از زمان تولید برنج در گیلان، پخت انواع نان با آرد برنج رواج یافت. فرآیند سنتی تولید نان برنجی خشک معروف به نان تمیجان، با قدمتی بیش از ۱۵۰ سال در میراث معنوی کشور ثبت شده است. روستای دیوشل شهرستان لنگرود بزرگترین تولیدکننده این نوع نان در تمام گیلان است.
نان‌های محلی از جمله میراث‌های معنوی هر استانی است. از زمان تولید برنج در گیلان، پخت انواع نان با آرد برنج رواج یافت؛ «نان کِشتا، نان خُلفه، بِپُخته لاسئِه نُون، نان تمیجان و نان لاکو» تنها نمونه‌ای از این نان‌هاست. سال ۱۴۰۰ مهارت پخت سنتی نان تمیجان با قدمتی بیش از ۱۵۰ سال به عنوان میراث معنوی شهرستان‌های لنگرود و رودسر ثبت ملی شد و یک سال بعد، جشنواره نان برنجی تمیجان در روستای دیوشل برگزار شد.
در حال حاضر روستاهای «دیوشل و تالش محله» از توابع شهرستان لنگرود و روستای «تمیجان» از توابع شهرستان رودسر و نزدیک به شهر املش، تولید کننده این نان هستند. تولید انبوه این نان در سال‌های اخیر، موجب شده روش پخت از سنتی تغییر و به صورت نیمه سنتی در این روستاها انجام شود.
نان برنجی تمیجان، نانی است که از آرد برنج تهیه شده و همانند نان برنجیِ بپخته لاسئه نان یا لاسو، طی دو مرحله پخته می‌شود. نان لاسو سفید و نرم است ولی نان تمیجان به قدری بر کوره چدنی پخته می‌شود که در نهایت رنگش به قرمزی رسیده و خشک و بیسکویتی می‌شود. به همین دلیل، ماندگاری بیشتری نسبت به نان لاسو دارد.
روستای کوهپایه‌ای دیوشل، بیش از ۱۲۰ خانوار دارد. اگر روزی به این روستای زیبا رفتید، خواهید دید بر درب بیشتر خانه‌ها نوشته شده، «نان تمیجان» و «نان لاسو» موجود است. گشتی در این روستا می‌زنم. گرما و شرجی هوا، مانع از فعالیت زنان روستا نشده است. درب بیشتر خانه‌ها باز است و می‌توان از نزدیک فرآیند پخت این نان را دید.
بیشتر زنان این روستا از نوجوانی پخت سنتی این نان را از مادرها و مادربزرگ‌ها آموخته‌اند. تهیه نان با زنان خانواده است و عرضه و فروش آن در روزبازارهای گیلان و فروشگاه‌ها، با مردان خانواده است.
کوه مشرف به روستای دیوشل، در گذشته «عطا کوه» خوانده می‌شد. بنابراین تعجب نکنید در بیشتر تبلیغات فروش نان و کارت ویزیت‌ها، نام عطاکویی را به کرات ببینید. به قصد خرید نان تمیجان، داخل کارگاهی می‌روم که به خاطر گرمای کوره‌ها درب آن کاملا باز است. بانوی جوان پای کوره‌های چدنی نان‌های تمیجان را لوله می‌کند، از شدت گرما و حرارت کوره، صورتش سرخ شده است؛ او که ابتدا علاقه‌ای برای مصاحبه نشان نمی‌دهد، بعد از خرید نان اعتمادش جلب می‌شود و اجازه می‌دهد بی‌نام حرف‌هایش را منعکس کنم.
از قیمت بالای آرد برنج محلی می‌گوید و اینکه خودشان شالیزار ندارند تا برنج بکارند. از زمانی می‌گوید که تنها ۱۹ سال داشت و پس از ازدواج شیوه پخت نان برنجی را از مادرشوهرش آموخته و حالا بیشتر از ۱۰ سال است که شخصا نان تمیجان می‌پزد و اضافه می‌کند: قبلا همه به شکل سنتی نان می پختند. گاز نبود، با هیزم می‌پختیم و با دست خمیر را ورز می‌دادیم. اکنون بیشتر خانوارها برای تولید انبوه، دستگاه خمیرگیر دارند و پهن کردن خمیر هم با دستگاه انجام می‌شود. درحال حاضر تنها منبع درآمد خانواده‌ام همین تهیه نان برنجی است. من روزانه بین ۱۵ تا ۳۰ کیلو آرد برنج را خمیر می‌گیرم و بعد از پخت همسرم در شهرهای رشت و کوچصفهان می‌فروشد. چند مشتری ثابت هم داریم که نان را برای فروشگاه‌ها می‌برند. تابستان‌ها خرید کمتر از زمستان است.
نیلوفر پوربابایی، بانوی جوانی دیگری است که پخت نان تمیجان را به شیوه سنتی از مادربزرگش آموخته است. او پارکینگ خانه‌اش را تبدیل به کارگاه تولید نان کرده و روزانه ۷۰ کیلو نان می‌پزد.
او درباره تاریخچه نان تمیجان در دیوشل می‌گوید: این نان بیشتر از ۱۵۰ سال است در دیوشل پخته می‌شود. روستای «تالش محله» همجوار دیوشل است. ابتدا مردم دیوشل این نوع نان را می‌پختند، بعدها مردم تالش محله هم آموختند. او عقیده دارد خاستگاه نان برنجی خشک گیلان، روستای تمیجان است و اضافه می‌کند: شاید مردم دیوشل از اهالی آن روستا یاد گرفته باشند.
هاجر، یکی دیگر از بانوان دیوشلی است که روزانه با خواهرش نان برنجی تولید می‌کند، او می‌گوید: قدمت تولید این نان در دیوشل خیلی بالاست. کسی نمی‌داند دقیقا از چه زمانی بوده و درباره شیوه پخت این نوع نان توضیح می‌دهد: نان تمیجان برخلاف بپخته لاسئه نون کمی قرمز است زیرا بیشتر بر روی کوره می‌ماند و به دلیل خشک شدن کامل، ماندگاری بیشتری دارد. نان از ابتدا کاملا خشک تولید می‌شود ولی بسته به سلیقه مشتری، نان را با کمی آب نم زده و به صورت نرم هم می‌فروشند. اگر بخواهیم به شکل لوله‌ای عرضه کنیم، پیش از آنکه کامل خشک شود، باید سریع از روی کوره لوله کنیم و اجازه دهیم به همان شکل خشک شود.
قیمت نان تمیجان در دیوشل که به صورت عمده به فروش می‌رسد، کیلویی ۱۰۰ هزار تومان و دانه‌ای ۳هزار تومان است. برنج هم محلی و عمدتا با نیم دانه هاشمی پخته می‌شود. او یادآور می‌شود: مردم شرق گیلان وقتی بخواهند برای اموات خیرات دهند و یا نذری بدهند، حتما نان برنجی می‌خرند. بیشترین تولید و فروش ما برای شب رغائب است و عمدتا برای نذری می‌برند.
از روستای دیوشل تا روستای تمیجان در حوالی املش، فاصله زیادی است. کسانی که به روستای تمیجان رفته باشند، می‌دانند که حدود ۱۳ سال پیش یکی از اهالی به نام رسول علیزاده، با راه‌اندازی یک کارگاه نیمه صنعتی تولید نان خشک تمیجان را در این روستا توسعه داد. اهالی دیوشل معتقدند، شاید در گذشته در روستای تیمجان، این نوع نان پخته می‌شده، ولی بعدها منسوخ شده باشد و بار دیگر با الگوبرداری از مردم دیوشل، تنها کارگاه پخت نان در روستای تمیجان راه‌اندازی شده است.
نجمه قاسمی، یکی از سالخوردگان روستای دیوش، به یاد دارد که چند «سَل» یا استخر طبیعی در دیوشل بوده و نزدیک به آبشار روستا، آسیاب آبی هم بوده است و از روستاهای اطراف برای آرد کردن برنج به آسیاب دیوشل می‌آمدند. او به یاد دارد، مادربزرگش و دیگر زن‌های آبادی، چندروز نان تمیجان می‌پختند و مردان آبادی سحرگاه پیاده نان‌ها را برای فروش به بازارهای املش می‌بردند و وقتی برمی‌گشتند، شب شده بود. او عقیده دارد مردم دیوشل پخت این نوع نان را به مردم املش آموخته‌اند.
اما از تاریخچه روستای تمیجان نمی‌توان گذشت. روستایی که در زمان حکمرانی آل کیا (پیش از صفویه) آبادانی بسیار بزرگی بود و بزرگترین پل خشتی گیلان به دستور «میرزا علی کیا» در این روستا ساخته شده و هنوز موجود است. رسول علیزاده، که نخستین کارگاه نان برنجی خشک را در روستای تمیجان راه‌اندازی کرده، عقیده دارد خاستگاه این نوع نان، روستای تمیجان بوده و در اثر مهاجرت تمیجانی‌ها به دیوشل، اهالی این روستا هم فراگرفته‌اند.
محمد محمدی بندری، یکی از پژوهشگران لنگرود، نظر متفاوتی دارد و می‌گوید: روستای تمیجان کوچک فعلی در حوالی املش را نباید با تمیجان بزرگ که زیر سلطه کیائیان بود، یکی درنظر گرفت. از آنجا که تمیجان بزرگ، به عنوان مرکز حکومت رانکوه در زمان کیاییان بازار بزرگی داشته است، از دیگر روستاها این نان را برای فروش به بازار تمیجان می‌آوردند و شاید از دید خریداران، این نوع نان خشک برنجی در آنجا تولید و به «نان تمیجان» معروف شده است.
